Atatürk'ün büstü Buhara'da sergilenecek

Tarihin tozlu raflarında kaybolmaya yüz tutmuş bir destan... Sovyet döneminde yasaklanan, aydınların gizli gizli okuduğu Cedit hareketi, şimdi Buhara'da açılacak müzede yeniden hayat buluyor. Prof. Dr. Timur Kocaoğlu'nun hayali gerçek oluyor: "Benim bir düşüm olan, rüyam olan Ceditçilik Müzesi böylece gerçekleşiyor." Müzede Mustafa Kemal Atatürk'ün özel büstünün de yer alacağı Türkiye köşesiyle, Türk dünyasının unutulmaya yüz tutmuş aydınlanma hareketi yeniden doğuyor. İşte Anadolu ile Türkistan'ı yeniden buluşturacak o görkemli dirilişin öyküsü...

Evet yazı 5 bölümlük yazı dizimizin sonuna geldik. Sovyet döneminde yasaklı olan, aydınların gizli gizli okumak zorunda kaldığı Cedit hareketi, 2027'de Buhara'da açılacak "Cedit Mirası Devlet Müzesi" ile yeniden hayat buluyor. Müzede, Mustafa Kemal Atatürk'ün özel bir büstünün yanı sıra Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşunda emeği geçen Ceditçi aydınlara ait özel bir bölüm yer alacak.

ATATÜRK DE BİR CEDİTÇİYDİ

Kocaoğlu, Türkiye-Ceditçilik bağını şu sözlerle anlatıyor: "Bir de bakın ceditçilik bizde de var. Mesela bizdeki Tanzimat dönemi de ceditçilik. Hele milli edebiyat yani Namık Kemaller, Cevdet Paşalar, sonra Mehmet Akifler, Ömer Seyfettinler ve Mustafa Kemal Atatürk de bir ceditçiydi. Ve o da Türkiye Cumhuriyeti'ni kuruyor."

Sovyet döneminde yasaklı olan Cedit hareketi, şimdi Buhara'da kurulacak müzeyle yeniden hayat buluyor. Prof. Dr. Timur Kocaoğlu, "Bile aydınlar gizli gizli bu cedit hareketini arşivlerden okuyup kendi aralarında yapıyordu. Bunun da örnekleri var. Ama resmen tabii ceditçilik konusuna izin yoktu" diyerek o dönemi özetliyor.

YENİDEN DOĞUŞ

Özbekistan'ın bağımsızlığıyla birlikte Cedit hareketi de yeniden canlandığını söyleyen Kocaoğlu, "Ancak 1992'den sonra bunlar bağımsız olunca, Kerimov devrinde o sırada yani suçlananlar affedildi ama ceditçiliğe fazla o kadar önem verilmedi. Ancak 2000 yılından sonra Şevket Mirziyayev Cumhurbaşkanı olduktan sonra ceditçiliği Özbek kalkınmasının önderi ve sembolü olarak koydular. Yani şu anda yalnız Özbekistan değil, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan'da da ceditçiliğe çok önem veriliyor" açıklamasını yapıyor.

TÜRK DÜNYASINDA CEDİTÇİLİK

Cedit hareketi artık tüm Türk dünyasında kabul görüyor. Kocaoğlu, hareketin kökenlerini şu sözlerle anlatıyor: "Çünkü bu ceditçilik hareketi 1860'larda Gaspıralı İsmail Bey ile birlikte hem Tataristan'da hem Azerbaycan'da başlamıştı. Bir de bakın ceditçilik bizde de var. Mesela bizdeki Tanzimat dönemi de ceditçilik. Hele milli edebiyat yani Namık Kemaller, Cevdet Paşalar, sonra Mehmet Akifler, Ömer Seyfettinler ve Mustafa Kemal Atatürk de bir ceditçiydi. Ve o da Türkiye Cumhuriyeti'ni kuruyor. Hani ceditçilik Türkiye'de bir akım olarak yalnız Edebiyat-ı Cedide'de kurulanıldı. Sonradan Servet-i Fünun edebiyatı denildi. Halbuki Servet-i Fünun bir derginin adı ama asıl adı Edebiyat-ı Cedide."

TARİHİ KÖKLER

Ceditçiliğin tarihsel gelişimini anlatan Kocaoğlu, "Yani bu 3. Murat Mehmet'ten başlıyor. Mehmet bu orduda kurdu, Nizam-ı Cedid diye yeni kurdu. Yani cedit 'yeni' demek, 'modernist' demek. Osmanlı'da, İran'da ve Çarlık Rusya'sında başlayan 1860'lardaki bir hareket ve 1940'lara kadar Sovyetler Birliği'nde devam ediyor. Sonra hepsi öldürülüyor. Fakat bugün gerçekten ceditçiliğin büyük bir kültür mirası oluyor. Yani Türkiye Cumhuriyeti de bir ceditçilik, ceditçiler tarafından zaten kurulmuş bir cumhuriyet. İşte babamın kurduğu cumhuriyetler laf edilmiş olsa bile onların bugünkü hatırası var" ifadelerini kullanıyor.

MÜZE FİKRİNİN DOĞUŞU

Müze fikri, Kocaoğlu'nun babası Osman Hocaoğlu'nun Buhara'daki evinde hayat bulacak. "Bugün artık bu Avrasya'daki en büyük uyanma, aydınlanma hareketi dediğimiz hareket ceditçiliktir" diyen Kocaoğlu, evin tarihini şöyle anlatıyor: "İşte babamın Buhara'da bir evi vardı. Sovyet zamanında babamın kardeşi öldürülüp ev müsadere edilmiş ve savcılık binası yapılmış. Alttaki mahzenler de hapishane yapılmış. Bağımsızlık devrinde ise bir iş adamına satılmıştı ve 2018'de Samaralı bir iş adamının yanındaydı. Fakat Özbekistan Cumhurbaşkanı ve onun yardımcısı olan kızı bu konuyla çok ilgilendiler. Benimle temas ettiler ve bunun cedit müzesi yapılmasını kararlaştırdılar."

KARAR AŞAMASI

Özbek yetkililerle yapılan görüşmelerde müze fikri netleşti. Kocaoğlu, "Ancak onlar şeyi önermişti: 'Bakın bugün Cedit diye müze yok ama ceditçilerin adıyla kurulmuş ev müzeleri var.' Mesela Taşkent'te Özbek yazarı Abdullah Kadiri ev müzesi. O da bir ceditçiydi. Semerkant'ta Behbudi büyük ceditçilerden biri ama Behbudi ev müzesi, Buhara'da Feyzullah Hoca ev müzesi var. Onlar bana bunu teklif etti: 'Osman Hocaya ev müzesi yapalım.' Ben, 'Hayır' dedim. Burası bir ceditçilik müzesi olması lazım. Çünkü dünyada ceditçilik müzesi yapılmamış. Bakın dünyadaki en büyük aydınlanma hareketlerinden biri ceditçiliktir. Ve bu hem Türkiye'yi, İran'ı, Orta Asya'yı kapsıyor. Onun için bir cedit müzesinin ceditçilerin esas çıktığı yer olan Buhara'da olması önemli olur deyince onlar da ikna oldular" dedi.

MÜZENİN DETAYLARI

"Şimdi adı şöyle oldu: Cedit Mirası Devlet Müzesi. Yani bir nevi devlet desteği de verilmiş oldu. Ve bu hakikaten beni çok sevindirdi. Yani Osman Hoca ev müzesi olsaydı bu hani Sait Faik ev müzesi gibi şahsa ait olacaktı. Halbuki şimdi dünyadaki en büyük ceditçilik müzesi olarak bugün Buhara'da Osman Hoca'nın evinde bu kuruluyor" diyen Kocaoğlu, "Benim bir düşüm olan, rüyam olan Ceditçilik Müzesi böylece gerçekleşiyor. Benim şahıs olarak yapamayacağım bir şey ama Özbekistan devlet olarak şimdi dünyadaki en büyük ceditçilik müzesini kuruyor. Belki de başka cedit müzeleri de gelecekte Kazakistan'da, Kırgızistan'da kurulacaktır. Bu da onlara bir nevi önder olmuş olacak" şeklinde konuştu.

MÜZENİN KAPSAMI

Müzede 5000-8000 arası Ceditçi arasından seçilen 70 önemli ismin büstü yer alacak. Kocaoğlu, "Çünkü bütün ceditçilerin sayısı 5000 ile 8000 arasında çok kalabalık bir aydın grubu. Ama biz 70 tane en ünlü olanı seçtik, onlardan en az 7 tanesi de Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti'nden olacak. Dediğim gibi Namık Kemal, Cevdet Paşalar, Ömer Seyfettinler, Mehmet Akif Ersoy ve Mustafa Kemal Atatürk de olacak. Büstleri konulacak. Çeşitli Türk boyları Tatar, Kazak, Uygur Azerbaycanlı ve başkalarının Cedit önderlerinin büstleri dikilecek!” diye ekliyor.

TEKNOLOJİK MÜZE

"2027'de açılışı yapılacak ve 2027'ye kadar bu Ceditçilik Müzesi yeni teknolojiyle de hazırlanacak. Mesela Osman Hoca'nın evinde açtığı sınıf canlandırılacak. Yapay zekâ ile Osman Hoca canlandırılacak ve izleyiciler onu konuşurken görecekler, sınıfta ders verirken izleyecekler" diyen Kocaoğlu, müzeye Türkiye'den de destek geldiğini belirtiyor.

TÜRKİYE İLE İŞ BİRLİĞİ

Kocaoğlu, "Bunun için de ben hem Özbekistan Cumhurbaşkanına, kızına ve aydınlarına aynı zamanda da TİKA'ya teşekkürlerimi bildiriyorum. Çünkü bu Ceditçilik Müzesi'ne TİKA da yardımda bulunacaktır Türkiye'den" diyerek teşekkürlerini iletiyor. "Türkiye'de de Mirziyoyev ile Cumhurbaşkanının bir teması olabilir mi? Evet, çeşitli temaslar yapılıyor. Şimdiye kadar TİKA, Türk Dünyası Kalkınma Teşkilatı ve Türk Devletleri Teşkilatı da bu ceditçilik müzesine katkıda bulunacak. Bir yandan Özbekistan'da açılırken, Türkiye'de de bunu duyurmaya çalışıyoruz. Ceditçiliğe ait elinde değerli belge, kitap veya eşya olanlara bu müzeye bağış yapmaları çağrısı yapıyoruz."

CEDİTÇİLİĞİN GÜNCEL ÖNEMİ

"Bu ceditçilik aslında çok önemli bir aydınlanma hareketi ve aslında ölmedi" diyen Kocaoğlu, "Bugün hem Türkiye hem Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan hala ceditçilere ihtiyaç duyuyor. Yani ceditçi demek şu: günümüzde adalet, demokrasi ve ilerlemenin bütün değerlerine öncülük edecek kimse demek. Zaten ceditçi 'yenilikçi, yenileşme taraftarı' demektir. Bu yüzden hepimizin böyle bir cedit müzesine ihtiyacı var" ifadelerini kullanıyor.

GELECEK HEDEFLERİ

Kocaoğlu son olarak, "İnşallah bu Ceditçilik Müzesi ileride bir şubesi Türkiye'de de açılır. İstanbul veya Ankara'da. Yani her Türk ülkesinde bu ceditçiliğin şubeleri kurulursa, ceditçiliği daha iyi anlayabiliriz. Mesela Atatürk'ün o kılıçla ilgili hatıratı da orada olabilir. Atatürk'ün Türkiye Büyük Millet Meclisi zabıtlarında da konuşmaları var, onlar da konulacak. Çünkü orada diyor: 'Bize bir Kur'an-ı Kerim geldi ve bir tane de kılıç geldi.' Bu da yer alacaktır" diyerek gelecek vizyonunu paylaşıyor.

CEDİT MÜZESİ DETAYLARI

Açılış: 2027

Yer: Buhara

Adı: Cedit Mirası Devlet Müzesi

Teknoloji: Yapay zeka destekli canlandırmalar

Kapsam: 5000-8000 Ceditçi arasından seçilen 70 önemli isim

CEDİTÇİLİK NEDİR?

"Cedit 'yeni' demek, 'modernist' demek"

MÜZEDE YER ALACAK TÜRKİYE KÖŞESİ

Mustafa Kemal Atatürk büstü

TBMM konuşmalarının orijinal metinleri

Buhara'dan gelen kılıç ve Kur'an-ı Kerim'in replikaları

Türk Ceditçilerin el yazmaları

Tarihi fotoğraf ve belgeler

MÜZEDE YER ALACAK ÖNEMLİ İSİMLER

Türkiye'den:

Mustafa Kemal Atatürk

Namık Kemal

Ziya Gökalp

Mehmet Akif Ersoy

Ömer Seyfettin

Cevdet Paşa

Tevfik Fikret

Özbekistan'dan:

Abdullah Kadiri

Behbudi

Feyzullah Hoca

Osman Hocaoğlu

Çolpan (Abdülhamid Süleymanoğlu)

Diğer Türk Cumhuriyetlerinden:

Gaspıralı İsmail Bey (Kırım)

Mağcan Cumabay (Kazakistan)

Abay Kunanbayoğlu (Kazakistan)

Ali Şir Nevai (Özbekistan)